تخته نرد و شطرنج و اتصال زمینه ای آن با خاتم کاری

شکی نیست که خاتم کاری می تواند در خدمت ساخت تخته نرد و شطرنج اثر برجسته ای داشته باشد. چند ضلعی های برش خورده استخوانی، فلزی و چوبی متصل به هم، کارهای زیبایی را تقدیم علاقمندان کارهای دستی می کند. هنر خاتم کاری در اوان دوره حکومت دیلمیان معرفی شد و در دوره حکومت صفویان به جایگاه برتر خود دست یافت. به نوعی این هنر را منبعث از کشور چین و نژاد مغول می دانند. اولین شهری در کشورمان که هنرمندان آن به صورت حرفه ای به خاتم کاری پرداختند شیراز می باشد. دوره های زمانی این دوره را به دو دوره پیش از اسلام و دوره پس از اسلام تقسیم بندی می سازند. خاتم قبل از اسلام بیشتر به چند ضلعی های منشوری با قاعده مثلثی پرداخته است، در حالی که خاتم اسلامی یا گره اسلامی، پا را از محدودیت های قبل فراتر نهاده و شکل های جدیدی را معرفی کرده است؛ از جمله طرح گره ستاره ای که بعد از اسلام رواج پیدا نموده است.

تخته نرد و شطرنج در هنر خاتم کاری

طلوع خاتم و وسایل اجرای خاتم

طلوع خاتم از تفکر، خلاقیت انسان و صد البته صبر او در اجرای کارهای هنرمندانه منشا می گیرد. خاتم کاری شامل به هم پیوستن هنرمندانه چند ضلعی های مثلثی و چند وجهی باریک، به حالت موزاییکی بر روی کارهای چوبی از جمله کار تخته نرد و شطرنج می باشد. خاتم کاری به خصوص به عنصر صبر، به صورت بی بدیل وابسته است. برای انجام خاتم کاری باید زمینه هایی را فراهم ساخت. از جمله وسایل انجام خاتم و تعیین فضایی برای انجام این کار. خوشبختانه باید گفت که این هنر را در فضای خانه نیز می توان اجرا کرد و به نوعی از اشتغال خانگی پشتیبانی می کند. برای انجام هنر خاتم کاری ابتدا باید خاتم را ساخت. برای ساخت خاتم باید مواد اولیه آن را تهیه نمود از جمله از میان مفتول های فلزی مفتول برنج، مفتول مس و مفتول آلومینیوم را تهیه نمود. از استخوان های محکم مانند استخوان شتر و یا استخوان دنده گاو بهره برد. چوب های محکمی مانند چوب فوفل, عناب، آبنوس و به طور کلی  چوب هایی را که از استحکام و رنگ های خوبی برخوردار باشند را برگزید. ابزار درودگری اغلب می توانند در خدمت خاتم کاری استفاده گردند. ابزاری مانند سوهان، اره، رنده، چکش، خط کش، پرگار و غیره. رنگ های طبیعی نیز برای زیبا نمودن استخوان ها و تهیه کار زیبا استفاده می شوند. چسب سریشو هم در کنار چسب چوب و چسب کاغذی از ارکان هنر خاتم کاری می باشند.

تخته نرد و شطرنج خاتم کاری شده

اجرای خاتم کاری

بعد از تهیه مفتول ها و رشته های منشوری منسجم استخوانی و چوبی با طولی حول و حوش 30 سانتیمتر ، نوبت اجرا فرا می رسد. در این مرحله این مفتول ها و مصالح را در تعداد مشخص با چسب به هم چسبانده و با نخ محکم می بندیم. بعد از اینکه این رشته ضخیم تر شکل گرفت، می توانیم مثلث هایی را با ساب زدن تهیه نماییم. در ادامه این مثلث ها را با چسب دوباره به هم چسبانده تا شکل های جدیدی را که در خاتم کاری به گل معروف هستند را بسازیم. وقتی کار تا یک حجم بزرگتر رسید، کار را در اندازه های نزدیک 10 سانتی در جهت عرضی برش می زنیم. با توجه به اینکه رشته های به هم چسبیده اولیه مثلثی بوده اند حجم گل های بدست آمده به شکل منشور با قاعده لوزی می باشد. این لوزی ها را در کنار هم قرار داده و با چسب سریشو به هم متصل می کنیم و چهار طرف را با قرار دادن چوب در طرفین آن با نخ محکم می بندیم. چسب سریشو چسبی است گرم اجرا. یعنی باید گرم شود تا قابل استفاده گردد. استادکاران حرفه ای از دستگاه های فشار دهنده بهره می گیرند. بعد از اینکه این منشورهای با قاعده لوزی شکل به هم چسبیده، خشک شدند نخ ها و اثر فشار را حذف کرده و به یک حجم یک دست منسجم می رسیم. در این مرحله کار با دستگاه های برش حرفه ای این بار در جهت طولی به ورقه های نازک چند میلی مبدل می شود. اغلب ورقه های جدید را به چوب های باریک می چسبانند و بکار می برند. حال می توان این ورقه های بدست آمده را به سطوح کارهای چوبی مانند انواع تخته نرد و شطرنج چسباند و کار هنری زیبایی را با ساب زدن اجزای طرح بدست آورد.

تخته نرد و شطرنج خاتم و مینیاتوری

تخته نرد و شطرنج و قیمت کار خاتم کاری شده

تخته نرد و شطرنج های خاتم کاری شده در قیمت های مختلفی در بازار عرضه می شوند. به طور کلی تخته نرد نفیس با خاتم فلزی، از ارزش و بهای بیشتری برخوردار است. خاتم کاری های چوبی ارزان تر هستند. در کارهای تخته نرد و شطرنج اغلب از تلفیقی از خاتم کاری و معرق کاری استفاده می شود. این امر بهای تمام شده تخته نرد و شطرنج را افزون تر می سازد.